اتیسم (درخودماندگی)، اصطلاحی است برای اطلاق به کودکانی که از نظر تعاملات اجتماعی و برقراری ارتباط با دنیای اطراف خود دچار مشکلات عدیده‌ای هستند. کودکان مبتلا به اتیسم دوست دارند در دنیای خودشان بمانند، و خارج کردنشان از این دنیا، کاری است بس دشوار. در این مطلب می خواهیم سطوح مختلف اتیسم را بشناسیم با توجه به ملاک‌های مشخص شده، اختلالات طیف اتیسم به سه سطح طبقه بندی می‌شوند. کودکانی که در سطوح یک و دو قرار دارند، احتمالا درجاتی از تعامل اجتماعی و حتی کلام را بروز می‌دهند. اما در سطح ۳ مشکلات به حدی زیاد است که بسیاری از این کودکان نیازمند رشد و نگهداری در مراکز نکهداری هستند.
سطوح مختلف اتیسم را بشناسیم
از منظر نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلال‌های روانی (DSM5)، کودکان مبتلا به اتیسم سطح ۳ در سطحی قرار دارند که زندگیشان شدیدا تحت تاثیر قرار گرفته و نیازمند پشتیبانی فراوان در همه امور روزمره می‌باشند. در واقع اگر بخواهیم به صورت جزیی‌تر بیان کنیم، کودکان مبتلا به اتیسم شدید در هفت روز هفته و بصورت ۲۴ ساعته نیازمند پشتیبانی از سوی دیگران برای پیشبرد امورشان می‌باشند. همچنین این نیاز به پشتیبانی در تمام مکان‌های زندگی کودک از جمله اتاق، خانه، مدرسه، کلینیک، مکان‌های بازی و … احساس می‌شود.
علایم اتیسم
بر طبق منابع علمی موجود ( و بخصوص DSM5)، علایم و نشانه‌های این سطح از اتیسم، در دو سطح کلی ارتباطات اجتماعی و رفتارهای کلیشه‌ای و محدود طبقه بندی می‌شود. در ادامه به بررسی هرکدام از این علایم می‌پردازیم.
ارتباطات اجتماعی
کودک دارای اتیسم شدید (سطح 3) در زمینه ارتباطات اجتماعی مشکلات عدیده‌ای را نشان می‌دهد که عمده‌ترین آنها مواردی است که در ادامه گفته می‌شود.
نقص شدید در مهارت‌های ارتباطی کلامی و غیر کلامی: اکثریت کودکان دارای اتیسم سطح 3 یا کلام ندارند و یا اگر داشته باشند نهایتا در سطح تک کلمه‌های تکراری می‌باشند. این کودکان در سطوح دیگر تعاملات اجتماعی خود نیز مشکلات شدیدی را بروز می‌دهند و بخصوص در بیان خواسته‌هایشان دچار مشکلات فراوانی می‌شوند. به همین دلیل شایع است که کودکان مبتلا به اتیسم شدید برای تامین خواسته‌هایشان به گریه، جیغ و پرخاشگری روی بیاورند. مجموع این موارد می‌تواند پیشبرد روند آموزشی این کودکان را، بخصوص در جلسات درمانی، مختل کند.
محدودیت شدید در آغازگری و حداقل واکنش به محرکات: در نتیجه مشکلاتی که در مورد قبل (نقص در مهارت‌های ارتباط کلامی و غیر کلامی) ذکر شد، این کودکان در «آغازگری» نیز مشکلات فراوانی پیدا می‌کنند. از جمله این که تمایل چندانی به شروع تعامل با دیگران و همچنین مشارکت در گروه‌ها و جمع‌های دوستانه نشان نمی‌دهند.
همچنین در سطح 3 اتیسم، کودکان ارتباط چشمی بسیار محدودی از خود نشان می‌دهند که این مساله می‌تواند در مختل کردن روابط آنها تاثیر بسزایی داشته باشد.
رفتارهای کلیشه ای و محدود شونده
در این زمینه می‌توان به مسائل و مشکلات زیر برای کودکان مبتلا به اتیسم شدید اشاره کرد.
محدودیت علایق و رفتارها: این کودکان علایق بسیار محدودی دارند و به سختی نیز آنها را تغییر می‌دهند. در واقع کودکانی که در سطح 3 اتیسم قرار دارند، از همان ابتدای کودکی به موارد محدودی علاقه نشان می‌دهند و هرچه بزرگتر می‌شوند این مساله پر رنگ‌تر شده و طبیعتا تغییر دادن این علایق نیز سخت‌تر از قبل می‌شود.
عدم انعطاف پذیری رفتاری: کودکان دارای اتیسم شدید در مواجهه با تغییرات و بی نظمی‌های احتمالی در محیطشان رفتار مناسبی نشان نمی‌دهند و توانایی وفق دادن خود با این تغییرات را ندارند. در نتیجه تمایل زیادی به ثبات در محیط اطرافشان نشان می‌دهند. یکی از دلایل این مساله می‌تواند مشکلات شدید در پردازش حسی و بهم‌ریختگی حسی این کودکان باشد که از اولین پیامدهایش همین آشفتگی رفتاری می‌باشد.
مشکلات حسی: یکی از مشکلات عدیده این کودکان که موجبات رنج زیادی برایشان می‌شود، مشکلات مربوط به یگپارچگی حسی است. عدم یکپارچگی حسی در کودک مبتلا به اتیسم شدید، منجر به بروز بیش حسی یا کم حسی می‌شود.
مثلا گاها دیده شده که این کودکان به دلیل بیش حسی شنیداری نسبت به کوچکترین صداهای محیطی واکنش منفی نشان می‌دهند و یا از نظر لمسی تاب تحمل هر محیط و سطحی را ندارند.
همچنین یکی از مسایلی که به دلیل مشکلات حسی در کودک دارای اتیسم شدید دیده می‌شود، رفتارهای کلیشه‌ای فراوانی است که این کودکان دارند، از جمله بال بال زدن، دست زدن، حرکات فیزیکی، صدا، کلمات، علاقه شدید به وسایل چرخان و … . در وافع یکی از دلایل اصلی وجود این کلیشه‌ها می‌تواند اضاقه بار حسی باشد که این کودکان در نتیجه اتیسم شدید دارند و به این طریق آن را تخلیه می‌کنند.
سایر موارد: این کودکان با مشکلات دیگری نیز دست و پنجه نرم می‌کنند که رنچ‌های جسمی فراوانی برایشان به همراه دارد، از جمله صرع، مشکلات گوارشی، اختلالات شدید خواب و … . همچنین از آن جایی که اکثریت کودکان مبتلا به اتیسم شدید فاقد بیان هستند و نمی‌توانند این مشکلات را به اطرافیان بگویند، این مساله مشکلات اضطرابی فراوانی برایشان به وجود می‌آورد و نیز مخفی‌ماندن این مشکلات می‌تواند مستوجب بروز مشکلات بعدی شود.
درصد بالایی از کودکان دارای اتیسم سطح 3 هوشبهر بسیار پایینی دارند. همین هوشبهر پایین می‌تواند روند پیشرفتشان در مهارت‌های مختلف را کندتر نماید. البته گاها ممکن است هوشبهر بالا نیز در این کودکان مشاهده شود اما دامنه مشکلات حسی و جسمی به قدری وسیع است که مانع از آن می‌شود که حتی با وجود این هوشبهر بالا، عملکرد مناسب و مثبتی مشاهده شود.